Ohne dich kann ich nicht sein

Het is enkel de frontlinie, bestaande uit diegene die het shirt dragen of op zijn minst in het zwart gekleed zijn, die al uren staan te wachten om een plekje zo dicht mogelijk bij het podium te claimen. Het wachten wordt beloond als de grote schermen naast het podium aan springen, diep rood kleuren en de hitte van de vlammen op het podium ze het meest van iedereen bedwelmd. Het licht gaat vervolgens uit, de schermen gaan op zwart, er is niets meer te horen dan alleen gejoel. De vijftien seconden dat het publiek letterlijk in het duister wordt gelaten worden bruut onderbroken door een explosie van licht, vuurwerk en de oorverdovende intro van het nummer Ich will. De bandleden zijn op het podium verschenen en op de grote schermen zien we de zanger, van achter op zijn rug gefilmd, alsof de cameraman niemand minder is dan Caspar David Friedrich himself. Als een heilige spreidt de rugfiguur vervolgens zijn groteske armen en licht voor hem de rood gekleurde, homogene mensenmassa op die zijn woorden één voor één mee zingen: ‘Ich will, Ich will dass ihr mir vertraut. Ich will dass ihr mir glaubt. Ich will eure Blicke spüuren. Ich will jeden Herzschlag kontrollieren. Ich will eure Stimmen höoren. Ich will die Ruhe stöoren. Ich will dass ihr mich gut seht. Ich will dass ihr mich versteht’. En daarmee gaat de wens met het uitspreken ervan, direct in vervulling.

Om te weten dat dit beschreven moment over een show van de Duitse Heavy metal band Rammstein gaat hoef je geen fan te zijn of een voorliefde voor metal te koesteren. Rammstein is een waar fenomeen en is sinds de oprichting in 1994 uitgegroeid tot één van Duitslands populairste exportproducten. Het publiek is een krijgsmacht die ver buiten de frontlinie strekt en gekenmerkt wordt door een zeer gevarieerd publiek. De band bracht zes studioalbums uit, twee liveplaten, drieëntwintig singles met bijbehorende videoclips en alle platen zijn in meerdere landen goud en/of platina geworden. Dat maakt Rammstein de meest mainstream Metal band die er bestaat. ijzonder vanwege het genre en daarnaast omdat ze (op enkele nummers na) in het Duits zingen. Was ist das Geheimnis?

Culturele functie

Rammstein bestaat, zoals iedere andere beroemdheid, bij de gratie van hun publiek. De relatie tussen het publiek en een beroemdheid is dan ook van cruciaal belang en werkt bovendien beiden kanten op. Er bestaat een lange traditie van studies die zich richten op deze parasociale relatie. In The Cultural Function of Celebrity (2014) behandelt Graeme Turner de aard van deze relatie en wat voor rol beroemdheden in ons leven spelen. Hoe dan ook impliceert een relatie een investering, of dat nu economisch (als we bijvoorbeeld een cd van ze kopen) of sociaal is (tijd en aandacht zoals we doen in een ‘traditionele’ face-to-face relatie).Turner spreekt daarom over de parasociale relatie als een celebrity-consumer relatie. Mensen kunnen zich op diverse manieren engageren met betrekking tot een beroemdheid en deze dus op verschillende manieren consumeren. Dat beroemdheden zo’n grote rol zijn gaan spelen in ons leven verklaard Chris Rojek als volgt: ‘as many as 50 per cent of the population confess to sub-clinical feelings of isolation and loneliness, parasocial interaction is a significant aspect of the search for recognition and belonging [...] in response to this need, celebrities offer peculiarly powerful affirmations of belonging, recognition and meaning’ (geciteerd door Tuner, 2004:94). 

f deze ontwikkeling positief of juist zorgwekkend is zijn de meningen over verdeeld. Maar het feit dat zij zo’n grote rol zijn gaan spelen, zoals blijkt uit de immense impact als een ster overlijdt, is volgens John Frow een teken dat we de relatie juist moeten zien als spiritueel, in plaats van sociaal. ‘The form of apotheosis associated with the modern star system is a phenomenon of a strictly religious order.’ (Ibid), en een belangrijk argument daarvoor is dat religieus sentiment onafhankelijk lijkt van (sub)cultuur of plek. Ze komen overal terug: ‘The shrines, memorials, regular gatherings of the faithful, even sightings of the reincarnation - all signs of a religious practice.’ (2004:94). Als het beroemdheden zijn die ons kunnen voorzien in onze behoefte van ‘belonging, ‘recognition’ en ‘meaning’ zoals Rojek stelt, hebben zij inderdaad een belangrijke taak overgenomen van religie. 

Maar de opvatting van Frow is gebaseerd op de observaties die hij deed van de religieuze rituelen nadat een ster overlijdt. Echter, kenmerkend voor de cultuur van het Metal genre is een uitgesproken identiteit die op zichzelf al voor een deel rust op religieuze esthetiek. Religieuze symboliek zoals doodshoofden, kruizen, de duivel en begraafplaatsen sieren albumcovers, merchandise en zijn elementen uit de videoclips. Met de aandacht voor het macabere, het duistere, mythologie en alternatieve religieuze bewegingen zoals het occulte die vaak worden gerelateerd aan lust en seksualiteit gaat Metal een nauw verwantschap aan met de Zwarte Romantiek. Maar ook het ritueel heeft een centrale positie tijdens Metal concerten. Zo is er een ‘pit’; een gebied centraal voor het podium waar een deel van het publiek (meestal vriendschappelijk) met elkaar op de vuist gaat en tegen elkaar aan springt. Metal heeft daarnaast een eigen handgebaar; een omhoog gestoken vuist met opgeheven wijsvinger en pink.

 En als laatste is het zogenaamde ‘headbangen’ kenmerkend voor zowel bandleden als publiek. Desalniettemin geldt Metal, hoewel het sinds de jaren 80’ steeds populairder geworden is, nog steeds als een underground genre, dat zich voornamelijk manifesteert buiten de heersende stromingen. Maar dat geldt dus niet voor de metal band Rammstein, die een groter publiek lijkt te hebben dan enkel liefhebbers van Metal muziek. Mijn inziens is dit te verklaren doordat de band op unieke wijze de genoemde drie eenheid van ‘belonging’, ‘recognition’ en ‘meaning’ weet aan te spreken in de vorm van een religieuze ervaring en deze als geheel ten grondslag ligt aan de populariteit van de band Rammstein.

Sehnsucht
Omdat het media aanbod vandaag de dag groot is, kunnen beroemdheden via allerlei kanalen worden geconsumeerd. Zo kunnen we ons binden aan beroemdheden uit de muziekindustrie via videoclips, radio, artikelen, sociale media en ga zo maar door.Echter, Rammstein is niet het soort band dat vaak in de media verschijnt of die wordt gedraaid op de radio. Ondanks hun miljoenenpubliek lijken ze ten opzichte van andere (mainstream) artiesten relatief laag onder de radar blijven. 

En dat terwijl ze al meer dan twintig jaar bestaan en vandaag de dag nog overal ter wereld spelen in uitverkochte arena’s en stadions. Ook gelden zij op de grootste festivals nog altijd als een van de headliners. Het zijn dan ook de optredens waar de kiem van Rammstein’s populariteit besloten ligt. Zij onderscheiden zich van andere Metal bands en konden uitgroeien tot mainstream-proporties doordat Rammstein een band is die bij uitstek live geconsumeerd hoort te worden. En dat is een beleid dat zij vanaf het ontstaan van de band al voeren. Het zijn niet zomaar muzikale optredens, maar een waar spektakel dat zich het beste laat omschrijven als theater of een gesamtkunstwerk waarin de notie van het ritueel en de extase een prominente positie inneemt. 

Zo staat één element al sinds het begin onomstotelijk centraal: vuur. Elke show bevat vlammenwerpers, vonkenregens, explosies, vuurwerk en rook. De sterke iconische waarde die vuur bezit is erg tweeslachtig en komt in bijna alle religies voor. Het staat bijvoorbeeld voor zowel destructie als zuivering en creatieen in de Bijbel betekent vuur nabijheid van God, maar ook de Hel. Vuur heeft de kracht angst in te boezemen want het draagt de notie van het Kwade in zich, en tegelijkertijd kan vuur verleiden en is het onlosmakelijk verbonden met passie, liefde en seksualiteit. Regelmatig worden er vuurpijlen vanaf het podium afgeschoten vlak boven de hoofden van het publiek. Kortom, het schouwspel van vuur, de warmte en de geur instigeren een extatische ervaring. Het publiek wordt via allerlei zintuigen geprikkeld en collectief in een religieuze toestand gebracht. Een absolute hier-en-nu belevenis. 

Maar niet alleen het vuur is hiervoor verantwoordelijk. De reeds genoemde duistere elementen die het Metal genre gemeen hebben met de Zwarte Romantiek, worden in de shows van Rammstein naar het hoogste niveau gebracht. De bandleden zijn altijd angstaanjagend geschminkt en gekostumeerd, en de shows bevatten vaak een theater waarin geweld en seks wordt gecombineerd. Of misschien kunnen we beter zeggen horror en pornografie wanneer zanger Till Lindeman toetsenist Chrisian Lorenz martelt, bloed wordt vergoten, sadomasochistische taferelen worden uitgebeeld en kunstpenissen worden gevuld met vocht en leeg gespoten over het publiek. Lindemann is zelfs ooit gearresteerd na een concert in Massachusetts, vanwege een scèene met anale sekssimulatie. Ze lijken zich kortom als geen ander bewust van de morbide nieuwsgierigheid van de mens. De klassieke eenheid van het Schone, het Goede en het Ware worden doorbroken, zoals gebeurde in de Zwarte Romantiek, om plaats te maken voor een ander soort schoonheid dat gepaard gaat met geweld, lijden, dood en seks. Het zijn de fantasieën, verlangens en driften die in ieder mens aanwezig zijn maar onderdrukt worden en dus niet voor niets zo’n hypnotische aantrekkingskracht kunnen uitoefenen.

Een andere religieuze component en de daaraan inherente gevoelens van ‘recognition’’ ‘meaning’ en ‘belonging’ uiten zich ten slotte tijdens de interactie tussen het publiek en de band. In de eerste plaats is de opstelling van de band altijd symmetrisch met een centrale positie voor de grote, masculiene Lindemann. Een centrum dat op allerlei manieren benadrukt wordt, zoals gebruikelijk is bij het afbeelden van heilige figuren, door middel van scenografie. Zo kan hij omringt zijn door een cirkel van licht, vormt zijn positie de bron van het rond spuwende vuur of draagt hij immens grote vleugels. Zo een centrale, dominante positie is pure machtsvertoon dat nog eens benadrukt wordt door zijn imponerende fysieke verschijning en geweld jegens andere bandleden. 

Omdat hij de zanger is en het publiek dus in wezen toespreekt, verwordt hij bovendien tot een soort profeet-figuur.De relatie met het publiek benadrukt Rammstein consistent, zoals het nummer Ich will toont, dat bestaat uit een dialoog met het publiek dat tijdens een show dus pas werkelijk vervolmaakt kan worden: ‘Köonnt ihr mich höoren? - Wir höoren dich. Köonnt ihr mich sehen? - Wir sehen dich. Köonnt ihr mich füuhlen? - Wir füuhlen dich’. 

Hij eist in het nummer de fantasie, de energie, het vertrouwen en alle aandacht op allerlei manieren en het publiek mag onderdeel worden van de geestvervoering die Rammstein heet als zij tegemoetkomen aan die wens. Dat wordt ook nog beklemtoont in de visuals, waar beelden van het publiek op worden getoond. ‘Ohne dich kann ich nicht sein’, spreekt Lindemann in het nummer Ohne dich, een zin waarin het fundament van de waanzinnige populariteit van de band schuilt. Rammstein weet de kloof die er tussen de band en het publiek bestaat te overbruggen. Het publiek wordt nadrukkelijke waarde toegekend, ze worden gezien, erkent. Ze hebben bovendien een functie daar zij aandeel hebben in het scheppen van de ervaring, een doel; betekenis. En samen vormen zij een absolute eenheid, wanneer zij collectief opgaan in deze extatische ervaring.  - letterlijk - verwarmd onder de - soms ook letterlijke - vleugels van Lindemann, en zingen zijn woorden één voor één mee.

Bronnen

Gallier, T. de. (z.j.). Hoe een vlammenwerpende, met dildo's zwaaiende band een wereldwijd succes werd. Geraadpleegd van http://noisey.vice.com/nl/blog/how-rammstein-achieved-mainstream-success

Praz, M. (1970). Romantic agony. Oxford, Groot-Brittannië: Oxford University Press.

Turner, G. (2014). The cultural function of celebrity. In G. Turner (Red.), Understanding Celebrity (pp. 90-107). London, Engeland: Sage.