Maak kennis met een postmoderne roman: Het tegenovergestelde van een mens

Het postmodernisme: een stroming die zich in de loop van de twintigste eeuw heeft ontwikkeld in verschillende disciplines. Vooral in de beeldende kunst en architectuur kreeg het veel bekendheid, maar ook binnen de literatuur werd het postmodernisme een belangrijke nieuwe stroming.

Tegenwoordig wordt er echter door Alan Kirby (2006) gesproken over “de dood van het postmodernisme”. De nieuwe roman van Lieke Marsman genaamd Het Tegenovergestelde van een mens (2017) laat daarentegen zien dat het postmodernisme nog niet dood is: in haar roman is de stroming namelijk nog springle

 Daarnaast zal de focus liggen op de relevantie en het belang van het postmodernisme voor de mens en de samenleving. Onze moderne samenleving brengt diversiteit met zich mee, naar mijn mening gaat dit ook gepaard met een dosis uniformiteit. Het postmodernisme heeft de kracht om deze uniformiteit en structuur te doorbreken, alternatieven te bieden en moet daarom zeker nog niet als dood worden omschreven. [fantastisch! mee eens!]

Postmodernisme in literatuur

De focus van dit essay ligt op het postmodernisme in de Nederlandse literatuur, met name in de roman van Lieke Marsman. Om een duidelijk beeld te krijgen van deze stroming in de Nederlandse literatuur, zal er allereerst vrij kort wat informatie gegeven worden over de geschiedenis van het postmodernisme. Vervolgens zullen een aantal belangrijke kenmerken van de postmoderne literatuur besproken worden.

De term postmodernisme werd door Sedert Jean-François Lyotard in 1979 in Europa geïntroduceerd en in het begin van de jaren tachtig voor het eerst in de Nederlandse literatuur gebruikt (Musschoot, 1991). De oorsprong van de term ligt echter vlak na het einde van de Tweede Wereldoorlog. Het postmodernisme is:

“Een bepaalde wereldbeschouwing die te maken heeft met het na WO II ontstane en diepgewortelde wantrouwen met betrekking tot de grote ordenende ‘verhalen’ zoals die zich in religie, politiek, wetenschap en kunst hadden gemanifesteerd. De radicale ontologische en epistemologische twijfel aan de zichzelf legitimerende systemen, die gebaseerd zijn op het principe van de eenduidige betekenis vormt de grondslag van het postmodernisme." (van Bork, et al, 2012).

De stroming ontwikkelde zich razendsnel als een fase na het modernisme, met als kernwoord twijfel. Het postmodernisme impliceert geen breuk met het modernisme, maar kan eerder beschouwd worden als een verdere uitwerking hiervan (van Bork, et al, 2012). Binnen de literatuur ontstond er een duidelijkere scheiding tussen vooroorlogse en naoorlogse poëzie en proza. De vooroorlogse literatuur was traditioneel en statisch, de naoorlogse letterkunde begon te experimenteren en vernieuwen (Musschoot, 2005).

Postmodernistische kenmerken

In de literatuur had dit tot gevolg dat “de taal als instrument van ordening en weergave van de werkelijkheid wordt gewantrouwd” (van Bork, et al, 2012). Postmodernisten stellen dat de werkelijkheid onbereikbaar en onbeschrijfbaar is. Kenmerkend voor de postmoderne literatuur is dat traditionele genre-indelingen omver worden geworpen of juist door elkaar worden gebruikt. Genres met een vaste vormgeving worden veelal gebruikt om hiermee te spelen en verschillende tekstsoorten kunnen naast elkaar geplaatst worden. In postmoderne teksten of romans is geen sprake meer van hiërarchie, alles kan met elkaar gecombineerd worden: hoge en lage cultuur, oude en nieuwe genres. (van Bork, et al, 2012). Vaak probeert een postmoderne schrijver om niet-literaire genres en gecanoniseerde, literaire genres en werken te combineren. In een postmoderne roman worden het marginale en het centrale gecombineerd en versmolten. (Vervaeck, p. 182, 1999)

In het postmodernisme worden verschillende genres en tekstsoorten met elkaar gecombineerd

Daarnaast gebruikt de schrijver bestaande bronnen of teksten in zijn tekst, wat verwijst naar een ander belangrijk concept binnen het postmodernisme, namelijk de term intertekstualiteit. Binnen een tekst wordt er verwezen naar andere gesproken of geschreven (literaire) teksten, aan de hand van citaten bijvoorbeeld. (van Bork, et al, 2012). Zo is een postmoderne tekst dus altijd opgebouwd uit verschillende elementen van buitenaf en wordt het als het ware een meerstemmige compositie. Zoals Vervaeck (1999) omschrijft:

"De intertekstualiteit is de sluitsteen van het postmoderne universum, niet omdat ze van dat universum een sluitende en afgesloten wereld zou maken, maar omdat ze zowel op formeel als inhoudelijk vlak zorgt voor de samenhang, de openheid en de eindeloze doorverwijzing die zo belangrijk zijn in de postmoderne roman. De term ‘tekst’ moet zo ruim mogelijk geïnterpreteerd worden, namelijk als gecodeerd systeem van tekens, zodat alle fictionele vormen (dus ook schilderijen, muziek en beeldhouwwerken) onder de definitie vallen." (p.172)

Een ander belangrijk kenmerk is dat postmoderne verhalen of romans zelden compleet lineair worden verteld. Er is haast geen sprake meer van een chronologisch verhaal met een duidelijk begin en eind. Verhalen springen terug in de tijd in de vorm van flashbacks of herinneringen. (Literatuurgeschiedenis, n.d.). Belangrijke kenmerken van de postmoderne chroniek zijn dan ook “de ondermijning van de regels waaraan de klassieke historische roman en vertelling gehoorzamen” (Vervaeck, 1999, p.155) en “de ondergang van de primaire verhaallijn” (Vervaeck, 1999, p.158). Bovendien vraagt de postmoderne literatuur om veel inspanning van de lezer. “Wie een postmoderne roman leest, moet zelf meewerken om van de tekst een zinvol en samenhangend geheel te maken. Hij moet zijn hersenen pijnigen om de roman tot een goed eind te brengen”. (Vervaeck, 2001).

Postmodernisme in Het tegenovergestelde van een mens

Nu al deze literaire, postmodernistische kenmerken genoemd zijn, kunnen ze toegepast worden op de roman van Lieke Marsman. Daarin zijn namelijk duidelijk postmodernistische kenmerken te herkennen die hier een voor een zullen worden besproken. Dit vanuit twee niveaus: de analyse en interpretatie van de roman enerzijds en uitspraken van de auteur anderzijds.

Het ontdekken van het postmodernisme kan voor de lezer het een en ander verhelderen, zowel voor, tijdens en na het leesproces. Het boek biedt een nieuw perspectief ten opzichte van proza en poëzie en laat zien dat het postmodernisme nog springlevend is. De roman gaat in tegen structuur en kan beschouwd worden als een reflectie van het leven van de mens met bijbehorende gedachtes. 

Tekstsoorten

Ten eerste verwerpt Lieke Marsman de traditionele genre-indelingen en gebruikt ze verschillende tekstsoorten in haar roman. Binnen het boek wordt het een en ander met elkaar gecombineerd: van proza tot poëzie, van essay-achtige uitweidingen tot filosofische beschouwingen. Vooral de combinatie van proza en poëzie is belangrijk en opvallend; in haar 172-pagina’s tellende roman komen maar liefst 9 gedichten voor. In een podcast met Vrij Nederland (2017) beweert Lieke Marsman het gek te vinden dat er niet vaker gedichten in een roman zitten. Als schrijver heb je namelijk een heel boek tot je beschikking, met zoveel pagina’s als je maar wilt. Ze legt uit dat ze veel gefragmenteerder werkt, als een impressionist met verschillende kleine stukjes. (Vrij Nederland, 2017). In deze podcast vertelt ze ook “hoe het schrijven van een roman en het schrijven van gedichten die in die roman terecht moeten komen zich tot elkaar verhouden:

Ze heeft de gedichten en het plot heel zorgvuldig aan elkaar gekneed, door beelden uit de roman in het gedicht te stoppen op plaatsen waar ze zonder die roman misschien net een ander beeld gekozen zou hebben, en door beelden uit het gedicht met terugwerkende kracht in de roman voorbij te laten komen. Desondanks lenen sommige gedichten uit de roman zich er best voor om op zichzelf staand voorgedragen te worden.” (Doesborgh, 2017).

De samensmelting van proza en poëzie is een belangrijk aspect in de roman van Lieke Marsman

Voordat ze begon aan het schrijven van haar roman, wist ze dat ze een roman wilde waar ook poëzie in zit. Als ze aan haar gedichten aan het werken was, had ze steeds in haar achterhoofd dat dit in haar roman terecht moest komen. Zoals in de quote beschreven schreef ze soms naar het verhaal toe, maar ook omgekeerd: beelden die zich aandienden in een gedicht zijn in het verhaal gestopt om zo meer cohesie te creëren tussen poëzie en proza. (Vrij Nederland, 2017). De gedichten in haar roman hebben dus meestal wel een link met het verhaal. Tegenover deze uitspraken van Lieke Marsman staat het niveau van de analyse van de roman, waaruit voorbeelden kunnen worden gegeven. Een voorbeeld van een gedicht die een connectie met het verhaal bevat is ‘Het verschil’ (p. 43), wat slaat op het feit dat de hoofdpersoon (Ida) en haar geliefde misschien toch te veel verschillen. Ook het gedicht genaamd ‘sneeuw’ (p. 99) volgt na een gesprek over sneeuw (Marsman, 2017).

Vertelling en verhaallijn

Door deze genres met elkaar te mengen verwerpt Lieke Marsman duidelijk klassieke indeling van een roman, maar ook de lineaire vertelling wordt omvergeworpen. Het verhaal verhaalt zich niet duidelijk van begin tot eind, het fabel en sujet zijn compleet verschillend, waarbij de lezer door voornamelijk flashbacks steeds meer te weten komt over het hoofdpersonage. Tussen het verhaal door, wat zich voornamelijk afspeelt in de genummerde hoofdstukken, bevinden zich tussenstukken met titels die het verhaal doorbreken. Deze tussenstukken nemen de vorm aan van een gedicht, essay of beschouwing die geen deel uit lijken te maken van het verhaal. Volgens Lieke Marsman gaan de essay-achtige stukken juist over het leven en dan zit je dus even niet in het verhaal (Vrij Nederland, 2017). misschien verwizjen met auteursnaam jaartal?

Een voorbeeld van een essay dat optreedt buiten het verhaal is “Uit de kust” (p. 51), waarin de hoofdpersoon praat over haar seksuele geaardheid, waar ze zich af en toe nog voor schaamt. Dit essay volgt na een gesprek tussen de hoofdpersoon en haar therapeut over haar seksuele geaardheid. Het stuk behandelt thema’s als heteronormativiteit, kapitalisme en identiteit. De hoofpersoon heeft moeite met het uiten van haar lesbische identiteit in een volgens haar heteroseksuele samenleving waarin homoseksualiteit een opgelegde identiteit is (van Lier, 2017). Dit betoog bevat een kritisch commentaar op de samenleving, wat geen deel uit maakt van het verhaal, maar daar wel op slaat vanwege een opmerking van de therapeut. De lezer doet hier dus even afstand van het verhaal en verdiept zich in een tussenstuk over het leven met bijbehorende kwesties.

De literaire vertelling en de primaire verhaallijn worden door Lieke Marsman omver geworpen

Dit kenmerk is ook omschreven door Vervaeck (1999) en heeft te maken met de ondergang van de primaire verhaallijn (p.158). Een techniek die volgens Vervaeck vaker wordt gebruikt in de postmoderne roman is dat “afzonderlijke fragmenten zich onttrekken aan de verhaallijn, ze zijn onmogelijk te dateren en verbreken de continuïteit. Er is geen hoofdlijn meer, er zijn alleen breuken.” (p. 158). Dit treedt ook op in Marsman’s roman, waarin vele afzonderlijke fragmenten voorkomen die los lijken te staan van de verhaallijn, maar toch nog enigszins verbonden blijven. Deze losse fragmenten probeert de lezer vervolgens als puzzelstukken in elkaar te passen (Vervaeck, 1999), wat om een actieve rol van de lezer vraagt. De lezer moet inspanning leveren om de roman goed te begrijpen door het niet-lineaire karakter en de poëtische en essay-achtige uitweidingen. Er moet nagedacht worden over het feit hoe het verhaal en de overige tussenstukken zich tot elkaar verhouden en hoe alles als een puzzel in elkaar valt. Lieke Marsman schotelt haar roman niet als een kant-en-klaar gerecht aan de lezers voor.

Intertekstualiteit

Een ander belangrijk postmodernistisch kenmerk dat terug te zien is in deze roman is de intertekstualiteit. Er vinden vaak verwijzingen plaats naar andere auteurs of (literaire) teksten, wat dan ook te zien is aan de bronnenlijst aan het einde van het boek. Een terugkerende bron is Naomi Klein met haar boek This Changes Everything, waarvan veel citaten in het boek geplaatst zijn, in relatie tot klimaatverandering. Bovendien wordt er onder andere verwezen naar de Bijbel, filosofen als Aristoteles, Descartes en Kant, astronoom Copernicus, muzikant Joni Mitchell en auteur Alan Weisman. Deze intertekstualiteit is vooral zichtbaar in de essay-achtige tussenstukken, zoals in ‘Een wandeling’ (p.122). In dit korte essay van vijf pagina’s maakt de hoofdpersoon een wandeling in de natuur en denkt aan een geslaagde dag. Hierin wordt verwezen naar het essay van Peter Handke genaamd ‘Essay over de geslaagde dag’, maar het stuk bevat ook een door Lieke Marsman vertaald gedicht van Robert Creeley, wat volgens haar ook over een geslaagde dag gaat (Vrij Nederland, 2017).

Afbeelding 1 Het gedicht van Robert Creely vertaald door Lieke Marsman in haar roman “Het tegenovergestelde van een mens” Vrij Nederland

Door deze intertekstualiteit wordt de roman een meerstemmige compositie waarin vele bronnen verwerkt zijn. Volgens André van Dijk (2017) is de roman dan ook “eerder een gefragmenteerde verzameling teksten dan een eenduidig prozaverhaal”, een gevaar wat intertekstualiteit met zich mee kan brengen.

De relevantie van het postmodernisme

Al met al kan Het tegenovergestelde van een mens beschouwd worden als een postmodern kunstwerk. Dit is te zien aan de samensmelting van verschillende tekstsoorten, de niet-literaire vertelling, de gefragmenteerde verhaallijn en de intertekstualiteit. Maar wat betekent het postmodernisme in Marsman’s roman daadwerkelijk in een bredere zin?

Als schrijver uit de 21e eeuw blaast Lieke Marsman een 20e-eeuwse stroming weer een nieuw leven in. Terwijl er door Alan Kirby (2006) wordt gesproken over de dood van het postmodernisme, maakt Lieke Marsman met haar roman duidelijk dat het postmodernisme nog lang niet begraven is. Het postmodernisme moet namelijk nog steeds als relevant worden beschouwd omdat het twijfelt aan de waarheid en zoekt naar alternatieven. Het biedt een tegenwicht tegen traditionele opvattingen en structuren. Diversiteit en pluralisme zijn al belangrijke kernwoorden in onze huidige samenleving; er wordt ruimte geboden aan vele levensstijlen en opvattingen. Toch heerst naar mijn mening nog een gevoel van uniformiteit of homogeniteit onder ons. We hebben nu eenmaal van nature de gewoonte om mensen in hokjes te stoppen bijvoorbeeld (Engels, 2014), en zo homogene categorieën in ons hoofd te creëren. Deze homogeniteit wordt ook beschreven in Het tegenovergestelde van een mens, voornamelijk in het tussenstuk over de heteronormatieven, aarin een andere identiteit als afwijkend wordt beschouwd. Een ander voorbeeld betreft de sociale media, die vaak een ideaalbeeld creëren (ANP, 2009) of beweren een waarheid te presenteren. Er zijn op digitale platformen diverse ‘influencers’ actief die hun publiek een schoonheidsideaal opleggen en hen (indirect) aansturen om dit te bewerkstelligen. Mensen zijn geneigd om dit soort trends te volgen want ‘ze willen erbij horen’ (Brucculieri, 2018).

Dit zijn enkele voorbeelden om dit streven naar homogeniteit te illustreren. Het postmodernisme gaat hier tegenin en stelt juist dat we een vastgestelde waarheid moeten wantrouwen en los moeten breken van structuur en afgebakende hokjes. Iedereen heeft zo zijn of haar eigen werkelijkheid en levensstijl waarnaar geleefd moet kunnen worden. Diversiteit en pluraliteit worden juist gestimuleerd door een stroming als het postmodernisme, wat geillustreerd is aan de hand van een analyse van Het tegenovergestelde van een mens, waarin genoeg diversiteit te ontdekken is. Tegenwoordig kan alles, zelfs in een roman. Laten we dit dan ook weerspiegelen in het dagelijks leven en het postmodernisme weer een nieuw leven in blazen, net zoals Lieke Marsman doet.

Bronnen

ANP. (2009, 26 mei). ‘Zelfbeeld tieners beïnvloed door media’. De Volkskrant.

Brucculieri, J. (2018, 3 september). ‘Instagram Influencers Are All Starting To Look The Same. Here’s Why.’ The Huffington Post.

Doesborgh, D. (2017, 23 oktober). “Poëziepodcast 12: hoe Lieke Marsman een romanplot en gedichten aan elkaar kneedt”. Vrij Nederland.

Engels, J. (2014, 3 juli). ‘Hokjesdenken is praktisch en we doen het allemaal’. Trouw.

Kirby, A. (2006). “The Death of Postmodernism and Beyond”. Philosophy Now.

Literatuurgeschiedenis.nl (n.d.). "Terug naar de wereld: proza 1990-2009". Literatuurgeschiedenis.nl

Marsman, L. (2017). Het tegenovergestelde van een mens. Atlas Contact. Amsterdam/Antwerpen.

Musschoot, A.M. (1991). ‘Postmodernisme in de Nederlandse letterkunde’. Digitale Bibliotheek voor Nederlandse Letteren.

van Bork, G.J., Delabastita, D., van Gorp, H., Verkruijsse, P.J. & Vis, G.J. (2012-…). Algemeen Letterkundig Lexicon – postmodernisme. Digitale Bibliotheek voor Nederlandse Letteren.

van Bork, G.J., Delabastita, D., van Gorp, H., Verkruijsse, P.J. & Vis, G.J. (2012-…). Algemeen Letterkundig Lexicon – intertekstualiteit. Digitale Bibliotheek voor Nederlandse Letteren.

van Dijk, A. (2017, 2 juni). “Gelijkwaardigheid boven alles. Recensie: Lieke Marsman – Het tegenovergestelde van een mens.” 8weekly.

van Lier, T. (2017, 26 september). “Speelse ideeënroman met ongewone kijk op de klimaatverandering”. Literair Nederland.

Vervaeck, B. (2001). ‘Essay en vertelling in postmoderne tijden’. Digitale Bibliotheek voor Nederlandse Letteren.

Vervaeck, B. (1999). Het postmodernisme in de Nederlandse en Vlaamse roman. VUBPress & Uitgeverij Vantilt. Brussel & Nijmegen. 

Vrij Nederland (2017, 23 oktober) De Poëziepodcast – aflevering 12: Lieke Marsman. Vrij Nederland.