Hoe het Oude Testament Tommy Wieringa's roman 'Dit zijn de namen' beïnvloedt

Tommy Wieringa levert met Dit is de namen (2012) een moderne hervertelling van het klassieke Bijbelverhaal Exodus. Tot welke nieuwe inzichten kunnen we hierdoor komen?

en van de belangrijkste thema’s in Dit zijn de namen (2012). Hedendaagse thema’s als op de vlucht zijn en het daarbij behorende verlies van identiteit komen ook duidelijk naar voren. Dat geloof een grote rol speelt in Dit zijn de namen blijkt wel uit de titel, die overeenkomt met de eerste zin uit het Bijbelboek Exodus: “Dit zijn de namen van de zonen van Israël die in Egypte gekomen waren met Jakob” (KBS, 1995). Dat de gebeurtenissen in de roman daarnaast ook parallel zijn aan dit Bijbelverhaal, namelijk de uittocht van de joden uit Egypte, is tamelijk opvallend en van grote betekenis voor het verhaal.

De groep mensen in Dit zijn de namen  die deze ‘uittocht’ ondernemen zijn vluchtelingen die door mensensmokkelaars onder valse voorwendselen de steppe in zijn gelokt in een fictief, op Rusland gebaseerd land. In de maandenlange tocht naar de bewoonde wereld krijgt de haat en achterdocht tegen een van hen de overhand en wordt de enige zwarte man van het gezelschap vermoord. De vluchtelingen zien het geluk wat ze hierna hebben als direct gevolg van de dood van de zwarte man. In de hoop dat zijn lichamelijke aanwezigheid hen geluk blijft brengen en hen veilig naar de bewoonde wereld leidt, besluiten ze zijn hoofd als relikwie mee te nemen.

Wieringa laat met dit boek zien dat hij beschikt over een uitgebreide kennis van oosterse filosofie, van onder andere de geleerden Confucius en Zhuang Zi, en van de geschiedenis van het jodendom. De roman staat dan ook vol met verwijzingen naar het jodendom. Het intrigeert mij waarom Wieringa dit doet. Hoe kan men de overvloed aan religieuze symbolen en verwijzingen in deze roman interpreteren? Wat zegt Wieringa’s werk over het ontstaan van geloof als het gevolg van brute moord op een buitenstaander over Wieringa’s beeld van religie?
 

De barmhartige Samaritaan als zondebok

Een voorbeeld voor het ontstaan van religie wordt in Dit zijn de namen beschreven door middel van de cultus en het mysterie rondom het hoofd van de zwarte man. Het gezelschap van vluchtelingen gelooft dat het hoofd over magische krachten beschikt, en dat de geest van de zwarte man hen in dromen de weg wijst. Opvallend genoeg hebben de vluchtelingen dan ook geen enkel schuldgevoel over de collectieve moord, maar geloven ze dat het noodzakelijk was in hun situatie:. “zijn dood was onafwendbaar, zoals het zaad op de aarde moest vallen en sterven om in het voorjaar weer vrucht te dragen” (pp261-262). De zwarte man was enkel daar om zich voor hen te offeren.

Ook in Wieringa's roman zorgen het hebben van een gezamenlijke vijand en het doden van de zondebok voor een gevoel van verbondenheid.

Dit denken over een zondebok die opgeofferd dient te worden voor het geluk van de samenleving is niet nieuw. Zo heeft de Franse ?filosoof René Girard ‘zondeboktheorie’. Dit houdt in dat iemand, terecht  schuldig wordt bevonden aan een misdaadschuldig bevonden aan alles wat is misgegaan (Tiekstra, 2013): “De doem die van meet af aan boven hun hoofd meereisde was opgelost en weggeblazen. (…) wie wist er een andere oorzaak dan de dood van de zwarte?” (p260) 

Het fenomeen van de zondebok is volop in de geschiedenis terug te vinden, bijvoorbeeld de heksenvervolgingen in de Middeleeuwen, of zoals in Dit zijn de namen ook al genoemd wordt, de vervolging van de joden in de Tweede Wereldoorlog. De zwarte man uit Dit zijn de namen is het perfecte voorbeeld van een zondebok: hij heeft een andere huidskleur en spreekt niet dezelfde taal als de rest en staat daarom alleen. Hij wordt belachelijk gemaakt en gehaat. Ondanks zijn slechte positie in de groep is de zwarte man de enige die een ernstig verzwakte man van de dood redt, terwijl de rest alleen aan zichzelf denkt. De zwarte man is, ironisch genoeg,  de barmhartige Samaritaan van het gezelschap: hij is de enige die belangeloos een ander wil helpen, terwijl hij zelf wordt geminacht.

Ook in Wieringa’s roman zorgen het hebben van een gezamenlijke vijand en het doden van de zondebok voor een gevoel van verbondenheid. Na de dood van de zwarte man heerst opluchting en dit geeft het gezelschap weer moed om door te gaan. De zwarte man het religieuze offer de samenleving en de haat jegens hem is de factor die hen allemaal verbindt. Na zijn dood maakt de vijandigheid plaats voor een gevoel van dankbaarheid bij de vluchtelingen. Dit komt ook overeen met de zondeboktheorie van Girard. Volgens Girard is de collectieve moord op een zondebok namelijk het geheim waarop samenlevingen gebouwd worden: waar de zondebok voor zijn dood verantwoordelijk is voor al het kwaad, is hij na zijn dood verantwoordelijk voor het nieuwe gemeenschapsgevoel (Stein, 2006) “hij die de beklemming had veroorzaakt, had haar ook weer weggenomen”(p260).
 

Het ontstaan van religie

wel In Dit zijn de namen is de verheerlijking van het hoofd van de zwarte man namelijk walgelijk en absurd.

N,etegenheel

uitde Beg is niet gelukkig met zijn grauwe, uitzichtloze bestaan in de stad Michailopol die gekarakteriseerd wordt door verval, corruptie en vergane glorie. Echter, religie biedt Beg houvast, hoop en het gevoel ergens bij te horen: "Hij zou een jood zijn (...) dat was zijn plaats in de wereld, deel van een volk, van een gemeenschap" (p. 141). Beg voelt zich onderdeel van een eeuwenoude traditie en geloofsovertuiging. Ook trekt een geloof waarin de geest belangrijker wordt geacht dan het lichaam Beg in het bijzonder aan, met zijn piep in het oor en een koude, slecht doorbloede voet. Het tot geloof komen van Beg, zijn 'roeping', is een goed voorbeeld van hoe religie kan ontstaan in een individu, en volgens deze visie is religie een middel dat mensen gelukkig maakt.

Verwijzen naar het Oude Testament

Dit zijn de namen staat vol met verwijzingen naar Bijbelverhalen. Zo namen de joden bij hun uittocht uit Egypte naar het beloofde land ook de beenderen van een van hen mee, namelijk Jozef. De vluchtelingen in Dit zijn de namen doen dit ook met het hoofd van de zwarte man. Pontus Beg leert als het ware het verhaal van de vluchtelingen kennen voordat hij ze heeft gesproken, doordat hij door de rabbijn Zalman Eder wordt onderwezen in de Thora en andere joodse geschriften (het Bijbelse Oude Testament komt overeen met de Tenach, het heilige boek voor de joden, waarvan de Thora het belangrijkste boek is). 

Als de verhaallijnen samenkomen en Beg de vluchtelingen spreekt, komt hij tot het besef dat de vluchtelingen een tocht hebben gemaakt gelijk aan de uittocht van de joden uit Egypte. doormet de vergelijking met het jodendom gg

Door de personages van de vluchtelingen een tocht te laten maken gelijkend op de tocht van de joden in Exodus, impliceert Wieringa dat de vluchtelingen ook uitverkoren door god zijn.

Het verwijzen naar zo’n groot klassiek werk brengt ook andere consequenties met zich mee. Door naar klassieke verhalen te verwijzen, plaatst de auteur zijn personages in relatie met het verleden (van Dijk, 2013). Door de personages van de vluchtelingen een tocht te laten maken gelijkend op de tocht van de joden in Exodus, impliceert Wieringa dat de vluchtelingen wanneer ze in Michailopol aankomen, uitverkoren door god zijn. Deze analogie wordt in de tekst door Beg zelf ook al genoemd, en  Deze gelijkenis tussen de eerste joden en de vluchtelingen in Dit zijn de namen gaat in zoverre op dat ze allebei aanwezig waren bij het ontstaan van of de ontwikkeling van een religie, en op die manier draagt dit bij aan een van de belangrijkste motieven in het verhaal. 

Mensen geven betekenis aan religie

Referenties

Katholieke Bijbelstichting ’s-Hertogenbosch (1995) De Bijbel: Willibrordvertaling. Amsterdam, Euroset b.v.

Stein, Y. (2006, 7 februari) Mechanisme van zondebok voorkomt totale oorlog. Trouw
(voor het laatst geraadpleegd op 9 november 2016)

Tiekstra, J. (2013) Volzin. Magazine voor religie en samenleving, 23, pp 24-29
(voor het laatst geraadpleegd op 9 november 2016)

Wieringa, T. (2012) Dit zijn de namen. Amsterdam, De Bezige Bij